Ufsvatn krets

(Bildet over viser den gamle skulen i kretsen som blei rive i 1980)

Frå Ogoskli 1996 - Av Paul Reine

Ufsvatn krins (eller UFSVATSBYGDA) består av rnatrikla.ne gnr. 7 - Gisletveit, gnr. 8 - Ripe, gnr. 9 - Eikås, med gardane Oppigard og Nerigard og gnr. 10 - Ufsvatn, med gardane Lunden, Ufsvatn og Kleiva.

Krinsen er den minste i Vegårshei med samla areal om lag 20.000 mål (daa). Geoligisk er krinsen delvis delt av Kongsberg-Bambleformasjonen, som stort sett følgjer dalføret frå Nelaugvatnet i Åmli langs Ufselva til Ufsvatn til Vegår. Syd for denne formasjonen finn vi næringsrike marker med mange urter og treslag, mens vi i nord har magrare marker med mest furuskog og lyng.

Hovdefjell, som er høgste fjelltoppen i Vegårshei, ligg i krinsen. Høgda over havet er 525m, og frå Hovdefjell ser vi både Skagerrak og fjella i Vest-Telemark.

Folketal og busetnad

I Ufsvatsbygda var det i si tid mange husmannsplassar. Til Gisletveit høyrde plassane Bærås, Valåsen, Kollen og Kringleås. Til Nerigard-Eikås høyrde plassen Haugane. Til Lunden høyrde plassen Langås. Til Uf svatn høyrde plassane Bøykedalen (Lauvdal) og Lundestøl. Til Kleiva høyrde plassen Jordet.

Tidlegare folketeljingar viser følgjande tal:

Folketeljinga 1801:

Ufsvatn 5 fam. + plassane Bøykedalen, Lundestøl og Kleven (Kleiva) - 38 personar. Eikåss 3 fam. - 17 personar. Ripe 1 fam. - 8 personar. Gisletveit 2 fam. + plassen Kringlås - 19 personar.  Til saman: 82 personar.

Folketeljinga 1865 Gisletveit

Gisletveit – 9 personar,  Bærås – 7, Valåsen – 7,  Kringlås – 2,  Ripe 10, Eikås, 2 fam – 13,  Haugane – 6, Uxvatn – 10, Bøykedalen – 5,  Ufsvatn – 13,  Langås – 5,  Ufsvatn – 9, Lundestøl – 6, Bøykedalen – 9, Til saman120 personar.

Folketeljinga 1900

Gisletveit – 10 personar, Bærås – 7,  Valåsen – 4,  Ripe – 10, Eikås – 7, Haugane – 7,  Uksvatn -12, Bøykedalen – 7,  Lunden – 11, Langås – 8, Kleiven – 6, Lundstøl – 12, Kollen – 8,  Jordet- 1,  Til saman 110 personar.

Oversikta viser at svært mange av plassane hadde busetnad så seint som i 1900, og det budde folk i fleire av dei fram til etter 2. verdskrigen. Dei siste plassane der det budde folk var Valåsen, Haugane og Lauvdal. Det er bare på dei to sistnemnde plassane det står brukbare hus i dag.

Etter som yngre generasjonar har slått seg til der dei har vakse opp, er det bygd 6 nye bustadhus i krinsen etter 1960. I krinsen er det i dag 7 busetnader med 21 personar.

Jordbruk

Jordbruksareala i krinsen er stort sett små og bratte (bakkete) med mykje stein. Dei beste og flataste areala er på Ufsvatn. Heilt til ut i 1950-åra var det husdyr på dei fleste gardsbruka, både hestar og kyr, og dels også sauer. Det var både 1 - 2 og 3 hestar på bruka, flest hos Knut på Ufsvatn. Rasen var nokså jamt fordelt med dølahest og fjordingar. Mange handla hest med Torleiv Grimeland på Selåsvatn i Åmli. Talet på kyr varierte frå 2-3 til 6-8. For det aller meste var buskapen telemarkskyr med hom. Okse hadde dei tidvis i Kleiva, men for det meste måtte ein gå med kyrne til nabogarden Gjeruldstad i Åmli. Gunleik Reini bygde elektrisk skjøringsapparat i fjøset i 1954. Det kom folk langvegs ifrå for å sjå det. Sauer hadde dei særleg på Gisletveit. Gunleik Reini hadde lenge 150 vinterfora sauer (dalasau) fram til etter 1950.

Forgrunnlaget til buskapen blei sikra ved slått på myrene (heiene) og i dei gamle plassjorda. Slåttonna varte lenge og det vart sett høystakkar på Knutsmyr og ved Ufsvatn under krigen. Høyet elles blei hyst i høybuer rundt om, t.d. Limyrbua og Stemmyrbua, og køyrd heim om vinteren på tromslede. Tidlegare, heilt fram til under krigen, vart det også lauva ein del ved sigdhogging av lauvkvistar, særleg av osp og bjørk.

Jordbruket elles var for det meste basert på eige hus­ hald for folk og dyr, både for poteter, kom og grønsaker. Siste kua i krinsen blei henta av slaktebilen i 1968 frå Signe Reine Jakobsen i Oppigard-Eikås. Det var ein tung dag for henne.

I dag er det spælsau på 2 bruk, Ufsvatn og Nergard­ Eikås. Elles er jordbruket i krinsen stort sett avgrensa til hausting av for (slått).

I 1920- og 30-åra fram til krigen, dreiv Gunleik Reini stort med høns, og han hadde på det meste om lag 2000 høner. Han gjerda inne store delar av skogen der hønsa gjekk fritt, og han sette opp verpehus rundt om i skogen. Sidan Gunleik var ein svært interessert og driven rovviltfangar, greidde han i stort mon å verna "hønsehagen" for rev og hauk. I samband med hønsehaldet kjøpte Gunleik den første bilen i Ufsvatsbygda - ein Ford lastebil, i 1930-åra. Den blei kjøpt hos Tengel Hagestad i Tvedestrand, og den gjekk under namnet «Gisletveitbilen». Gunleik brukte bilen til å køyre egg til byen og fur, særleg heil mais, heim igjen. Det har blitt fortalt med krav på pålitelighet, at ein gong han leverte ei mengd med egg til eggsentralen i Arendal, spurte dama som tok i mot egga om Gunleik hadde stor hønsegard. «Vett du hå henne Hovdefjell er?'' sa Gunleik. Ja, ho visste det. "Det er midt i min hønsegård", sa Gunleik.

I Ufsvatsbygda har ingen drive med pelsdyr før Paul- Are Reine begynte med sølvrev i 1984.

Skogbruk

Skogbruket har alltid vore ein vesentlig del av nærings- og inntektsgrunnlaget i krinsen. Fram til vel midten av dette hudreåret gjekk skogsdriftene på tradisjonelt vis, med først hogst (felling) med øks, og sidan med tømmersvans (stor handsag). Gunleik Reini kjøpte den første motorsaga i 1947, ein  amerikansk Power.                                                 ..

Framdrifta av tømmeret gjekk med hest. Ved lang driftsveg, og det var det som regel, blei tømmeret først lunna saman i haugar (lunner) i nærleiken av hogst­ feltet i skogen, og sidan om vinteren på snøføre, køyrd fram til vassdrag for seinare fløyting om våren.

Tømmeret blei barka, i tidlegare tider med øks og sidan med barkespade. Ved vassdraget (elva) blei tømmeret lagt i spilrullar for at det skul1e tørke mest mogeleg før den store vassferda til industrien ved kysten. Det meste av tømmeret blei levert til Ufsvatn der det var fellesfløyting ned Ufselva til Nelaug og Nidelva. Før krigen blei ein del tømmer kjørt med hest heilt til Nelaugvatnet ved Storbrua i Åmli. Fløytinga gjekk føre seg i siste halvdel av juni. Då hadde vassdammene vore stengt sidan like etter isløysinga om våren. Før fløytinga blei tømmeret målt eller merka, og dei forskjellige kjøparane hadde sine spesielle merke som måtte slåast inn i tømmerstokkane. Og tømmermålarane eller "merkjaren" var eit sikkert vårteikn. Det var alltid to stykke som regel ein ung og ein noko eldre. Merkjarane fekk alltid svært godt matstell, - dei var å sidestille med predikantar i så måte.

 

I 1960-åra slo skogsdrifta sterkt om. Motorsagene og traktorane kom for fullt, og det blei rask overgang til drift av ubarka tømmer. Dermed fall fløytinga bort og lastebilane overtok etter kvart all tømmertransport. I den første tida hadde Knut Myhre frå Åmli, som då var forpaktar på Nerigard-Eikås, det aller meste av tømmerkøyringa i krinsen. Han hadde lastebil med wirelesseapparat.

Kolbotnar

I Ufsvatsbygda finst mange gamle kolbotnar etter tidlegare kol- og tjørebrenning. Kola blei levert med hestekøyring til Nær Jernverk. I dag kan vi lokalisere mange kolbotnar med tett voksterleg skog særleg av gran.

Vegar

Den gamle Telemarksvegen (faravegen) gjekk over Stavheia langs austsida av Ufsvatn, over Ufsåsen og til Tveit i Åmli. Det var skysstasjon på lJfsvatn. I si tid blei det skissert ei alternativ line for Sørlands­ banen som gjekk gjennom Ufsvatsbygda.

Det blei  bygd  veg frå Storbrua i Åmli til Ufsvatn i 1911. Den var svært smal og svingete, og det blei sagt om ingeniøren som stakk ut veglina at han «veik unna for kvar maurtue".

Krinsen hadde lenge ikkje brukbart vegsamband med Vegårshei. Det gjekk bare ein skral kjerreveg frå Klovbekk       til Ursvatn. Derfor sokna krinsen svært lenge      til Åmli. Der hadde Ufsvatsbygda både vegsamband, jernbanesitasjon, post. Telefon og butikk på Simonstad. Mange i krinsen er både døypt og konfirmert i Åmli. Det blei sagt at det var bare skattesetelen som kom frå Vegårshei.

Men i 1950-åra blei det bygd bilveg frå Klovbekk til Ufsvatn. Det var entreprenørane Bondal og Grythe frå Fyresdal som bygde vegen, og det var den første av vegane på Vegårshei som blei bygd med bulldosar og maskinboring,  og  med bruk  av  elektrisk  tenning. I 1970-åra blei dei bratte Kollkleivene bygd om.

I 1960-åra blei det bygd veg frå Ufsvatn til Kil i Langøy krins. I 1950-åra blei det bygd ny veg til Gisletveit, og i 1964 blei vegen ferdig til toppen av Hovdefjell i samband med Televerket si utbygging der. Utover i 1960-70 åra er det bygd mange skogsbilvegar i krinsen, bl.a. til Vålevatn, til Kilstø, til Ufselva, til Grandalen, til Småsteene, til Vasslia og til Ripe.

Jakt og fiske

Før og under krigen var det matnyttig vilt i stort mon. Og ein kunne få gode fangstar av både hare og stolfugl ved bruk av snarer. Den første organiserte elgjakta kom i gang i 1947-48. Då var det tillatt å felle 2 elgar i heile krinsen.

Aurefisket har alltid vore godt i Ufsvatn, men det har bare vore nytta til husbruk. Det er også fisk i Vester­ tjenn og i Eikåstjenn kan ein få store fangstar av tryte.

Industri

Ved Mørkhusdalen var det prøvedrift etter jernmalm i ein periode frå 1911 til 1919. Det var Nils Jordet (Nils Tallaksen Ripe, f. 1855) som var primus motor for denne drifta. Det blei aldri sendt ut jernmalm frå denne gruva, bare noen sekker med malmprøver. Det kom franske og tyske ingeniørar og såg på denne gruva, og dei meinte at den var drivverdig. Det blei planlagt ein taubane frå gruva og til Kløvfjell i Åmli, men brevvekslinga mellom bergverksselskapet og Nils Jordet tyder på at det ikkje kom til semje.

I Kollkleivene dreiv Feltspat-Larsen ein del kvarts og feltspat i Grandalsgruva i 1930-40 åra. Han dreiv også ut litt i Ripegruva. Det er gjort fleire skjerp i krinsen.

På Ufsvatn hadde dei gardssag (Ufsvatssaga) som var i bruk fram tiI 1950-åra.

Post

Lars Ufsvatn (Lauvdal) bar lenge posten frå Simonstad stasjon til Ufsvatsbygda 2 gonger i veka (onsdag og laurdag). Seinare overtok Syvert Hovde som bar posten måndag, onsdag og laurdag. Postmennene gjekk eller sykla, og om vinteren brukte dei ofte spark. Då Simonstad stasjon, og seinare Simonstad postopneri, blei lagt ned i 1970-åra, blei Ufsvatsbygda lagt til Selåsvatn {X)Stopneri i Åmli. Det er nå landpostbodrute kvar dag.

Straum

Ufsvatsbygda fekk elektrisk straum i 1951, også den kom frå Åmli.

Telefon

Det blei lagt privat telefonlinje til Ufsvatsbygda frå Simonstad (Arendal Telefonselskap) før 1920. Ved omlegginga til automattelefon sist i 1960-åra, blei krinsen knyta til Langøy sentral og same teleområdet som kommunen elles.

Skule

Skulen på Ufsvatn blei bygd på dugnad i 1892, og snikkar Nils Nerdal bygde til kjøkken og gang i 1938. Omkring 1910 var det om lag 40 elevar på skulen. Då var det ''propp fullt'' sa Gjermund Ufsvatn. Det var 2- delt skule under og like etter krigen. Då var det også skuleborn frå Kil og Kylland i Langøy krins. Men barnetalet gjekk raskt nedover, og då skulen blei lagt ned i 1950, var det ei samla klasse på 5 elevar. Etter nedlegginga overtok krinsen skulen etter tilbod frå kommunen. Den blei då heitande Ufsvatn krinshus.

Skulehuset  blei  rive i  1980 etter  ønskje frå grunneigarane.

Sosialt liv

Skulen og seinare krinshuset, var alltid ein samlingsstad. Årlege tilskipingar var juletrefest og basar (helselaget). Dessutan var det kvart år møte med presten og forstandaren i Guds Menighet (kvar sitt arrangement). Dessutan blei skulehuset brukt som vallokale ved bl.a. Stortings- og kommuneval. Krinsen er ennå eigen stemmekrins, og etter at skulehuset blei rive i 1980, foregår stemminga på Gisletveit.

Ufsvatsbygda har gravplassen sin på Espeland, og tidlegare gjekk likferdene frå heimane og med hest over Stavheia, eller med bil om Storbrua og Seland. Men dette vart endra då vegen kom over Stavheia. Den siste gravferda som gjekk ut frå heimen var etter Gjermund Ufsvatn i 1970.

Personbilen har lenge vare allemannseige også i Ufsvatsbygda. Den første personbilen i grenda kjøpte Knut Selås i 1955.                                                                        ·i"'